12 Hayvanlı Takvim, Asya'da, özellikle Çinliler ve Türki halklar tarafından yaygın olarak kullanılmış bir takvim. Ayrıca Japonlar, Koreliler, Vietnamlılar, Moğollar ve Mançular da değişik versiyonlarını kullanmışlardır.
Çince'de 地支 (Dìzhī) olarak bilinir. 12 hayvan ile sembolize edilir. 12 hayvanın her birine bir "Dünyevi dallar"1 numarası atanır, böylece dünyevi dallar Çin burçlarına karşılık gelir. Çinli gökbilimciler "Suìxīng" (歲星 - Jüpiter) gezegeninin yörüngesini takip etmek için göksel daireyi 12 bölüme ayırdılar. Daha sonra Suixing'in yörüngesi 12 yıla yuvarlandı (11.86'dan). Dünyevi Dallar günümüzde geleneksel Çin takviminin güncel versiyonunda ve Taoizm'de "Göksel kökler" ile birlikte kullanılmaktadır.
Yönler Avrupa kültürünün aksine 4'e değil 12'ye ayrılmıştır. Çinli denizciler ve gökbilimciler tarafından bu sistem kullanılmıştır. Zhèng Hé gibi deneyimli denizciler 48 bölümlü bir pusula tercih ettiler.
Aynı zamanda bir kardinal puan sistemi olarak da kullanılmıştır.2
Çin mitolojisine göre hangi hayvanın adının hangi sıraya koyulacağını göklerde yaşayan imparator Yu-Di hayvanlar arasında bir yarışma yaparak belirlemiştir.34
Bu takvimde her hayvan bir yılı gösterir. Örneğin; “Pars Yılı” gibi. Her yılın o hayvanın özelliklerine göre şekillendiğine inanılır. Örneğin Maymun yılında eğlence ve hilenin artacağı inanışı vardır. Çağ adı verilen (ÇAĞ: 12x5=60 yıl) şeklindeki dönemler halinde ilerler ve bu rakam ortalama insan ömrüdür. 12 Hayvanlı Türk Takvimi Mete Han’ın tahta çıkış tarihi olan M.Ö. 209’da başlar.
Bazı Türk boylarındaki ve bu boylara yakın olan farklı milletlerdeki kullanımları şu biçimdedir.567
| No | Hayvan | Diğer Söyleyişler | Eski Türkçe8 | Farklı Kaynaklarda | Çince | Telafuz | Anlam | Hakas Takvimi | Yön | Özellikleri |
| 1 | Sıçan | Sıçgan, Sıçkan, Çıçgan | Sïčɣan, Küskü | Küsgü9 | 子 | zǐ | Fare | Küske ("sıçan") | 0° Kuzey | Hareket, sezgi. |
| 2 | Ud | Ut, Uy | Ud | Buğa, Buga, Boğa | 丑 | chǒu | Öküz | İnek, İneh ("sığır") | Sakinlik, akıl, bilinç. | |
| 3 | Bars | Barıs,10 Pars | Bars | 寅 | yín | Pars | Tülgü ("tilki") | Atılganlık, kavga. | ||
| 4 | Tavışgan | Tavışkan, Tovışgan | Tawïšɣan | Koyan, Koban11 | 卯 | mǎo | Tavşan | Hozan ("tavşan") | 90° Doğu | Merhamet, korkaklık. |
| 5 | Lu12 | Luy, Ulu, Uluğ13 | Luu | Bal, Balıg, Balık | 辰 | chén | Ejderha | Kileski ("ejder") | Talih, zenginlik. | |
| 6 | Yılan | Çılan, Cılan, Zılan | Yïlan | 巳 | sì | Yılan | Çılan ("yılan") | Saygı, hürmet, korku. | ||
| 7 | Yunt | Yund, Yont, Yond | Yunt | Yılkı | 午 | wǔ | At | Çilgi, Çılgı ("at")14 | 180° Güney | Acele, telaş, sürat. |
| 8 | Koy | Hoy, Honın, Konın | Qoyn | Koç, Koçkar, Huç | 未 | wèi | Koyun | Hoy ("koyun") | Sevgi, dürüstlük, çokluk. | |
| 9 | Biçin | Meçin, Meşin, Piçin | Bičin | 申 | shēn | Maymun | Kizi15 ("kişi") | Eğlence, kurnazlık. | ||
| 10 | Tabuk | Tagaku, Toguk, Toğ, Takık | Taqïqu | 酉 | yǒu | Tavuk | Tanah ("tavuk") | 270° Batı | İsyan, cimrilik. | |
| 11 | İt | İyt,16 İşt | İt | Köbek, Kübek, Köpek | 戌 | xū | Köpek | Dorna, Torna ("turna") | Sadakat, hissiyat. | |
| 12 | Tonguz | Tonuz | Toŋuz, Laɣzïn | 亥 | hài | Domuz | Öski ("keçi") | Karmaşa ve sükunet. |
Kazaklar bu takvim sistemine "Müşel" (Kazakça: Мүшел) adı verirler.17
Yakutlar (Sahalar) ise 12'li düzene dayalı yıl takvimi kullanmakla birlikte, hayvanların yerine tanrıların adlarını kullanmışlardır.18
1. Cöhögöy, 2. Ayısıt, 3. İyehsit, 4. Ayığ 5. Buğor, 6. Cahın 7. Suğorun, 8. Hotoy, 9. Bayanay, 10. Sehen, 11. Tanha 12. Otun
Oşlak Ay (veya Aşlak Ay) - Özellikle Avrasya göçebe halklarının ve Türklerin şaman takviminde birinci aydır.19 Uluğ Kün (Ulu Gün) yani Nevruz kutlamalarıyla birlikte yani 21 Mart'ta başlar. Bu bahar şenliği kurban ayinleri, kutlamalar ve geleneksel eğlenceler ile gerçekleştirilir ve günümüzde de varlığını sürdürmektedir.
Son Ay (Azerice "Sonay") - Türk halk kültüründe yılın ilk yarısıdır. Özellikle Azerbaycan folklorunda güz mevsiminin son aylı gecelerine denir. Azerbaycan "ayın düşüncesi"nde (mitolojik anlayışında) Ay ve Güneş sevgilidirler.20 Onların sevgisi sonsuzdur. Ama onlar hiçbir zaman birbirine kavuşamazlar. Ancak gece ve gündüzün eşitlendiği bu günde bu sonsuz sevdalılar birbirlerinin yüzlerini görebilirler. Ama sonra kavuşamadan yine kaybederler. Azerbaycan köylerinde bu gecede çeşitli oyunlar oynarlar.
| Eski isim | Halk takviminde | Günümüzde | Farsça (D. Anadolu, Azerbaycan) |
|---|---|---|---|
| Oğlak ay | Kök, Kökey, Köklem, Köktem21 | İlkbahar | Bahar |
| Uluğ Oğlak ay | Yaz, Yay, Cay | Yaz | |
| Uluğ ay | Güz, Güzey, Güzlem, Güzdem | Sonbahar | Payız |
| Kadır Kış ay | Kış, Kıs, Hıs | Kış |
| Karşılığı | Yıl |
|---|---|
| Fare | 2020, 2008, 1996, 1984, 1972, 1960, 1948, 1936, 1924 |
| Öküz | 2021, 2009, 1997, 1985, 1973, 1961, 1949, 1937, 1925 |
| Pars | 2022, 2010, 1998, 1986, 1974, 1962, 1950, 1938, 1926 |
| Tavşan | 2023, 2011, 1999, 1987, 1975, 1963, 1951, 1939, 1927 |
| Ejderha | 2024, 2012, 2000, 1988, 1976, 1964, 1952, 1940, 1928 |
| Yılan | 2025, 2013, 2001, 1989, 1977, 1965, 1953, 1941, 1929 |
| At | 2026, 2014, 2002, 1990, 1978, 1966, 1954, 1942, 1930 |
| Koyun | 2027, 2015, 2003, 1991, 1979, 1967, 1955, 1943, 1931 |
| Maymun | 2028, 2016, 2004, 1992, 1980, 1968, 1956, 1944, 1932 |
| Horoz | 2029, 2017, 2005, 1993, 1981, 1969, 1957, 1945, 1933 |
| Köpek | 2030, 2018, 2006, 1994, 1982, 1970, 1958, 1946, 1934 |
| Domuz | 2031, 2019, 2007, 1995, 1983, 1971, 1959, 1947, 1935 |
Orijinal kaynak: 12 hayvanlı takvim. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.
Yuval Blum, "Introduction to the "STEMS AND BRANCHES" theory", Mahaya Forest Hill Integrative Health Clinic, Toronto. Archived: 2018-08-27 ↩
Le système du temps dans la tradition chinoise , (David Elbaz'ın matematiksel analiz ve astronomik verilere dayanan "Çin geleneğinde zaman sistemi" konulu makalesi) ↩
The Chinese Zodiac, The Race to Finish (Erişim tarihi: 05/10/2020) ↩
The Great Race for the 12 Creatures of the Zodiac, Glenda Joe, September 28, 2010 ↩
Yrd.Doç.Dr. Nergis BİRAY, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi'nin "Hüseyin Ayan" özel sayısındaki (2009) "12 Hayvanlı Türk Takvimi" adlı makalesinin 3. sayfasında (derginin 673. sayfasında) bu tablo ile büyük oranda uyumlu başka bir tabloya yer vermektedir. Makalede ayrıca her bir hayvana dair başka pek çok ayrıntılı bilgi yer almaktadır. ↩
Yrd.Doç.Dr Mustafa Balcı, Türkbilig Dergisi'nin, 2010/20 sayısında 85-96 sayfalar arasındaki "Bilinmeyen Bir 12 Hayvanlı Takvim Risalesi: Takvîm-i Tatar Ma‘a-acem" adlı makalesinde aşağıdaki tabloda ayrı bir sütün halinde bulunmayan Tatar varyantına dair bilgiler aktarmaktadır. Bunlar da yine tablo içindeki verilerle uyumludur. ↩
Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt 17, Sayı 1 (Mart 2020), Sayfa: 9-27 arasındaki "Karaim Halk Takvimi: Ulug Ata Sanavı" adlı makalesinde Elvina Er aşağıdaki tablo ile uyumlu pek çok hayvan adını içeren başka bir tabloyu açıklamaktadır. ↩
Kane, Daniel (2009). The Kitan Language and Script. Handbook of Oriental Studies, vol. 9. Leiden: Brill. ISBN 9789004168299 ↩
А. Мухамбетова (A. Mukhambetova), Казахский традиционный календарь The traditional Kazakh calendar ↩
5. yıl bazı kaynaklarda Nek = Timsah olarak geçmektedir. "Nek yılı: Timsah yılı". Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt I, sayfa 346. ↩
Çince kökenli Luu ("ejderha") sözcüğü Türkçeleşerek Uluğ/Uluğ ("büyük") şekline dönüşmüştür. Anlam kaymasına uğraması bu varlığa yönelik büyüklük algısıyla da bağlantılı görünmektedir. Bu biçimiyle günümüzde de bazı Türk dillerinde kullanılmaktadır. - Türk Söylence Sözlüğü, Deniz Karakurt, Türkiye, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0) ↩
Kültürel Etkileşim Açısından 12 Hayvanlı Türk Takviminin Yayılışı, Ufuk Tavkul, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi (2007), 4/1:25-45 ↩
Prof.Dr. Zeyneş İsmail, “Kazak Türklerinde 12 Hayvanlı Takvim”, Tüksoy Dergisi, Mayıs 2003, Sayfa: 15 "İyt (it)" ve Sayfa: 17 "Madde-11: İt yılı" ↩
Prof.Dr. Zeyneş İsmail, “Kazak Türklerinde 12 Hayvanlı Takvim”, Tüksoy Dergisi, Mayıs 2003, Sayfa: 15 ↩
Töre Bilgileri (Saha Türklerin kültür örneği), Doç.Dr. Ludmila Egorova, Yakuts Devlet Pedagoji Üniversitesi ↩
Kevin Alan Brook. The Jews of Khazaria. 2nd ed. Rowman & Littlefield Publishers, Inc, 2006. ↩
Dil ve Ayın Düşünce, Dilmaç Jurnalı 34. Özel Sayı, 2007 (Tahran) ↩
Ne Demek sitesindeki bilgiler kullanıcılar vasıtasıyla veya otomatik oluşturulmuştur. Buradaki bilgilerin doğru olduğu garanti edilmez. Düzeltilmesi gereken bilgi olduğunu düşünüyorsanız bizimle iletişime geçiniz. Her türlü görüş, destek ve önerileriniz için iletisim@nedemek.page